طب الرضا (طب و بهداشت از امام رضا علیه السلام) ؛ ص63

حجامت خون را از کجاى بدن خارج میکند:

خونى را که حجامت بیرون مى‏آورد از رگهاى کوچکى است که در میان گوشتها و ماهیچه‏ها پنهان میباشد شاهد این گفتار آنست که در حجامت بخلاف فصد قواى انسان تحلیل نمیرود و ضعف مسلط نمیشود.

حجامت از نظر محل:

حجامت در گودى پس گردن (نقره) در مورد سنگینى سر مفید است.

طب الرضا (طب و بهداشت از امام رضا علیه السلام)، ص: 64

حجامت اخدعان (دو رگى است که در دو طرف پشت گردن واقع شده) سر و صورت و چشمها را از سنگینى و رخوت بیرون مى‏آورد و براى درد دندانها بسیار نافعست بسا مى‏شود که در این موارد کار فصد را صورت میدهد.

گاهى زیر ذقن را حجامت میکنند براى معالجه قلاع (زخمى که در دهان و زبان پیدا مى‏شود خصوص در اطفال) و فساد لثه‏هاى دندان و خیلى از بیماریهاى دهان.

حجامت از میان دو کتف در مورد بیمارى خفقان، طپش قلب، دوران سر که از امتلاء معده و حرارت باشد سودمند است و گاهى از دردهاى مزمن که در کلیه‏ها و مثانه و رحم پیدا مى‏شود تخفیف میدهد، خون حیض را روان میگرداند جز اینکه بدن را کمى ضعیف و لاغر میکند و در بعضى از اوقات باعث شبکورى و سنگینى بدن مى‏شود مگر اینکه در مورد بیماران ثالول (دانه‏هائى است که در بدن بشکل آبله پیدا مى‏شود) و مبتلایان بدمل بسیار نافعست.

چیزى که در تخفیف درد حجامت خیلى مؤثر است اینست که در اول مرتبه که شاخ حجامت را میگذارند کم و سبک بمکند و بتدریج بر آن بیافزایند و در مراتب بعد بیشتر از قبل مکیده شود.

بعد از گذاشتن شاخ حجامت باید صبر کرد تا موضع آن سرخ شود و باید این کار تکرار شود تا کاملا قرمز و آماده انفجار گردد.

تیغ را در محل حجامت باید بمدارا و نرمى کشید و قبل از زدن تیغ بهتر آنست که با روغن محل را ماساژ دهند همچنین موقع فصد این ملاحظات باید بکار رود.

طب الرضا (طب و بهداشت از امام رضا علیه السلام)، ص: 65

مالیدن روغن بمحل فصد از درد آن میکاهد و نیز شاخ و تیغ را باید بروغن بیالایند بعد از فصد و حجامت نیز محل آنها را باید با روغن مالش داد.

هنگام فصد باید قطره از روغن روى رگ بچکانند تا رگ مقصود از نظر ناپدید نشده و اشتباه نگردد.

فصاد رگى را باید انتخاب کند که بگوشت زیاد پیچیده نباشد زیرا کم بودن گوشت موجب کم شدن درد میگردد.

از همه بیشتر بریدن رگ قیفال و حبل ذراع دردناکتر است زیرا پوست روى آنها محکم‏تر و اتصالشان بعضله بیشتر است.

اما فصد اکحل و رگ باسلیق اگر روى آنها را گوشت نگرفته باشد دردش کمتر است، لازمست هنگام فصد محل را بدستمال آب گرم محکم بمالند تا خون جمع‏آورى شود خصوصا در زمستان این گونه فصد پوست را نرم و درد را کم و دفع خون را آسان میکند.

علاوه بر تمام این دستورات که در فصد و حجامت گفته شد لازمست قبل از خون گرفتن قریب دوازده ساعت از مقاربت با زنان اجتناب کرد.

روزى را براى خون گرفتن باید اختیار کرد که هوا صاف و روشن باشد و باد و طوفانى در کار نباشد و از خون بمقدارى خارج شود که وصفش تغییر کند.

روزى را که حجامت میکنى حمام مرو که موجب درد مى‏شود، اگر بتوانى مقدارى آب گرم بر سر و بدنت بریز البته بفاصله یک ساعت بعد از حجامت، بعد از حجامت همان طور که گفته شد از دخول حمام‏

طب الرضا (طب و بهداشت از امام رضا علیه السلام)، ص: 66

پرهیز کن که باعث تب دائم مى‏شود.

چون خود را بعد از حجامت شستشو دادى قطعه‏اى از پارچه ابریشم یا خرقه نرم از هر چه باشد بر محل حجامت بگذار.

بعد از خون گرفتن بقدر گودى کف دست تریاک فاروق را در شربت معتدل مفرحى حل کن و بنوش یا با آب میوه ممزوج کن اگر یافت نشود با شراب اترج اگر آنهم نیابى بعد از کوبیدن خوب زیر دندانها نرم کن و جرعه آب خالص رویش بنوش.

در زمستان و هواى سرد قدرى سکنجبین عنصلى عسلى رویش بنوش که چون باین دستور عمل کنى از برص و بهق و لقوه و جذام باذن خداوند متعال در امان خواهى بود.

از خوردن انار ترش و شیرین (ملس) غفلت نکن که نفس را تقویت میکند و خون را صاف مینماید و تا سه ساعت بعد از حجامت غذاى شور نخور زیرا بیم آنست که بجرب و خارش گرفتار شوى.

چنانچه در زمستان حجامت کردى از خوردن تیهو دریغ نکن و از همان شربتى که ذکرش گذشت بالاى آن بنوش و محل حجامت را بروغن شببو یا مقدارى از مشک و گلاب بیالاى و در همان ساعتى که از خون گرفتن فارغ شدى مقدارى گلاب بر سرت بپاش.

در تابستان خوردن شورباى سرکه و هلام و مصوص بسیار نیکو است‏[1]

طب الرضا (طب و بهداشت از امام رضا علیه السلام)، ص: 67

خوردن ترشى بعد از حجامت نیز خیلى مفید است، استعمال روغن بنفشه یا گلاب و کافور هم بسیار سودمند و خوردن شربت مذکور بعد از طعام خیلى بمورد است.

روزى را که در آن حجامت میکنى از حرکت زیاد و خشم و غضب و عمل مجامعت پرهیز کن و گوشت ماهى و تخم مرغ را با هم غذاى یک وعده خود قرار مده زیرا اجتماع این دو خوراکى در معده انسان مولد ناخوشى نقرس و قولنج و بواسیر و درد دندان است.

هم چنین خوردن شیر با نبیذ براى کسانى که نبیذ میخورند باعث مرض نقرس و برص مى‏شود خوردن تخم مرغ زیاد و مداومت آن مرض کلف‏[2] را در صورت پدید مى‏آورد.

و خوردن غذاهاى شور و گوشتهاى پرنمک خصوص ماهى شور بعد از فصد و حجامت موجب بهق و جرب میگردد[3].

طب الرضا (طب و بهداشت از امام رضا علیه السلام)، ص: 68

علل‏ برخى‏ از بیماریها

خوردن کلیه گوسفند و تودلیهاى آن مثانه را تغییر میدهد.

داخل شدن بحمام با شکم پر مورث قولنج میگردد.

غسل کردن با آب سرد بعد از خوردن ماهى باعث فلج مى‏شود.

خوردن ترنج در شب چشم را چپ و احول میکند.

جماع با زن حائض طفل را بخطر جذام مى‏اندازد.

بول نکردن بعد از عمل مجامعت مولد سنگ مثانه میگردد.

جماع بعد از جماع بدون اینکه غسلى در میان فاصله شود طفل را بجنون نزدیک میکند.

زیاد تخم مرغ خوردن موجب بزرگى سپرز و باد سر معده مى‏شود.

پرخوردن تخم‏مرغ کبابى باعث ضیق نفس و تنگى سینه میگردد.

خوردن گوشت خام مولد کرم معده در شکم است.

خوردن انجیر تولید شپش میکند در صورتى که گندیده و سیاه شده باشد.

خوردن آب سرد بعد از طعام گرم دندان را فاسد و خراب میکند.

زیاد خوردن گوشت گاو و حیوانات وحشى موجب کندى ذهن و بلادت عقل و تحیر فهم و کثرت فراموشى مى‏شود.

هنگامى که خواستى بحمام بروى و دچار سردرد و زکام نشوى قبل از فرو رفتن در آب پنج جرعه از آب گرم تمیز بنوش که باذن خداوند متعال از درد سر و درد شقیقه سالم میمانى و گفته شده که پنج کف آب گرم نیز بر روى سر ریخته شود.

طب الرضا (طب و بهداشت از امام رضا علیه السلام)، ص: 69

حمام و شرایط آن‏

حمام مانند بدن آدمیزاد از چهار طبیعت ترکیب شده و داراى چهار خانه است.

خانه اول سرد و خشک است.

خانه دوم سرد و تر است.

خانه سوم گرم و تر است.

خانه چهارم گرم و خشک.

حمام منافع زیاد و قابل توجهى دارد، مزاج آدمى را باعتدال میکشاند چرک و پلیدى را بر طرف میکند، رگهاى تن را از کوچک و بزرگ همه را نرم و ملایم میسازد، اعضاء را تقویت میکند، فضولات بدن را زایل مینماید؛ مواد زایده را ذوب و نابود میگرداند، عفونات را از میان میبرد.

کسى که میخواهد در پوست بدنش جوش و تاول پیدا نشود قبل از اینکه داخل گرمخانه شود یا میان آب گرم برود ببدن خود روغن بنفشه بمالد.

براى اینکه از استعمال نوره زخمى در بدن پیدا نشود یا مبتلا بترکیدن دست و پا نشویم از لکه‏هاى سیاهى که در پوست پیدا مى‏شود محفوظ بمانیم باید قبل از استعمال نوره بدن را با آب سرد شستشو بدهیم.

هر گاه خواستید نوره مصرف کنید قریب دوازده ساعت یا یک روز تمام از عمل جماع قبلا پرهیز کنید.

طب الرضا (طب و بهداشت از امام رضا علیه السلام)، ص: 70

بهتر آنست که مقدارى از صبر زرد (ازواى) و اقاقیا و حضض را در نوره داخل کنند و اینها را که گفتیم وقتى داخل نوره کنند که نوره را با آب گرم بعمل آورند آب گرمى که در پختن نوره بکار میرود نیکو است که مقدارى بابونه و مرزنجوش و یا گل بنفشه خشک و یا همه اینها را بمقدار مختصرى در هم یا جداگانه در آن پخته باشند باندازه که آب بوى این گلها را بگیرد.

اندازه زرنیخ باید شش یک نوره باشد، بعد تنویر بدن را بچیزى بمالید که بوى نوره را بر طرف کند از قبیل برگ شفتالو و حناء و گل سرخ و سنبل الطیب درهم یا جداگانه هر طورى که میسر شود.

چنانچه بخواهید از سوزش آن محفوظ باشید زیاد آن را روى پوست مالش ندهید و در شستن از آب سرد مصرف کنید و سپس کمى روغن گل سرخ در محل نوره بمالید هر گاه بر اثر غفلت از شرایط بدن را نوره بسوزاند قدرى عدس پوست کنده را بکوبید با مقدارى گلاب و سرکه بیامیزید و در محل سوخته بگذارید و بمالید که باذن خداوند زود مداوا مى‏شود، بهترین چیزى که مانع از زخم شدن پوست بسبب نوره مى‏شود مالیدن بدنست بسرکه انگور عنصلى و روغن گل سرخ.

طب الرضا (طب و بهداشت از امام رضا علیه السلام)، ص: 71

پیشگیرى از بعضى بیماریها

کسى که میخواهد از درد مثانه شکایت نکند بول خود را نگه ندارد هر چند بر روى اسب باشد.

کسى که بآزار شکم مبتلا نشود در میان طعام خوردن آب ننوشد چه آب خوردن در بین غذا رطوبت بدن را زیاد و معده را ضعیف میگرداند رگهاى بدن بهره خود را از غذا نمیگیرند، غذا در معده تحلیل نمیرود.

کسى که میخواهد بسنگ مثانه و حبس البول دچار نشود موقع انزال جلوى منى را نگیرد و کار مجامعت را طولانى نکند.

آن کس که میخواهد بدرد اسافل بدن مبتلا نشود و از درد بواسیر محفوظ بماند در هر شبى مقدار هفت دانه خرماى برنیک را با کمى کره گاو میل کند و نیکو است محل را بروغن زنبق چرب نماید.

کسى که میخواهد حافظه‏اش قوى شود صبح‏ها ناشتا نزدیک هفت مثقال زبیب بخورد.

کسانى که بنیروى حفظ بیشترى احتیاج دارند هر روز سه قطعه زنجبیل که با عسل مربا شده بخورند و نیز مقدارى خردل با غذاى خود مصرف کنند.

آن کس که میخواهد خردش نیرومند گردد هر روزه سه دانه هلیله را با نبات بکوبد و میل کند.

کسى که مى‏خواهد ناخنهاى او نترکد و زرد نشود و اطراف‏

طب الرضا (طب و بهداشت از امام رضا علیه السلام)، ص: 72

ناخنهایش سالم بماند ناخنهایش را در هر پنجشنبه یک بار بگیرد روز دیگرى را براى این کار اختیار نکند.

هر که میخواهد بگوش درد مبتلا نباشد هنگام خوابیدن مقدارى پنبه در سوراخ گوش خود بگذارد.

هر کس بخواهد در دوره زمستان زکام را از خود دور ببیند هر روز سه لقمه از غذاى عسل میل کند.

باید دانست که عسل نیز داراى نشانه‏هائیست که بآنها سود و زیانش از هم شناخته مى‏شود.

عسلى که بوئیدن آنها تولید عطسه میکند و آنها که نوشیدنش مسکر و مستى مى‏آورد و آنهائى که چشیدنش گلو و مرى را مى‏سوزاند این انواع از عسل خوب نیست بلکه سم و کشنده است.

بوئیدن گل نرگس را در زمستان بتأخیر نیاندازید چه استشمام آن زکام را برطرف میکند هم چنین بوئیدن سیاه‏دانه رافع زکام است.

کسانى که از زکام در ایام تابستان ناراحتند هر روزه یک خیار بخورند و از نشستن در آفتاب پرهیز کنند.

هر کس از درد شقیقه متألم است و آنکه از مرض شوصه (بگفته قانون بو على ذات الجنب است و بقول صاحب قاموس دردى است در شکم و یا بادى است در زیر دنده‏ها که ظاهرا همان سینه پهلو باشد) ناراحت است قبل از ابتلاى بآن از خوردن گوشت ماهى تازه دریغ نکند در فصل تابستان و زمستان و نیکو است قبل از خواب میل کند کسى که میخواهد بدنى سالم و سبک داشته باشد و گوشتهاى تنش کم و متناسب باشد هنگام شب غذاى کمى بخورد.

طب الرضا (طب و بهداشت از امام رضا علیه السلام)، ص: 73

کسانى که میخواهند دلیچک و زبان کوچک آنها ساقط نشده و پائین نیفتد پس از خوردن شیرینى با سرکه غرغره کنند.

کسى که بخواهد دچار بیمارى یرقان نشود هنگام تابستان در اولین لحظه‏اى که در اطاق بسته‏اى را باز کرد فورى داخل آن نشود و در زمستان بمحض اینکه در اطاق را براى خروج باز کرد خارج نگردد.

کسى که مى‏خواهد بدنش از استیلاى اقسام بادها در امان باشد اقلا یک بار سیر بخورد.

کسى که بخواهد دندانش فاسد نشود قبل از خوردن غذاى شیرین لقمه نان میل کند.

کسى که مى‏خواهد غذایش تحلیل برود و از آن ضررى نه بیند اول بطرف راست بخوابد و سپس بسمت چپ بغلطد تا بخواب رود.

هر کس بخواهد از غلبه بلغم در مزاج خود بکاهد در اول هر آفتاب قدرى جوارش حریف بخورد و حمام و عمل جماع را زیاد کند و زیاد در آفتاب بنشیند از غذاهاى سرد و مرطوبى پرهیز کند این دستور بلغم را مى‏سوزاند و نابود میکند.

هر کس مى‏خواهد آتش صفرا را خاموش کند هر روزه مقدارى از چیزهائى که سرد و رطوبى است بخورد و بدن خود را استراحت بدهد از هواى خنک استفاده کند کمتر حرکت کند و بصورت کسانى که آنها را دوست دارد بسیار نگاه کند.

آن کس که بخواهد سوداء را بسوزاند بوسیله‏اى حالت قى در خود ایجاد کند و بسیار فصد نماید و زیاد نوره بکشد.

کسى که مى‏خواهد باد سرد را از خود دور کند لازمست گاهى‏

طب الرضا (طب و بهداشت از امام رضا علیه السلام)، ص: 74

حقنه کند و بر بدن خود روغن بمالد با حوله آب گرم تن خود را ماساژ دهد، در آب گرمى که داروهاى گرم در آن ریخته باشد زیاد مکث کند.

براى نابود کردن غلبه بلغم نیکو است در اول هر روز یکمثقال از اطریفل صغیر میل شود[4].

طب الرضا (طب و بهداشت از امام رضا علیه السلام)، ص: 75

بهداشت مسافر

بدان که همانا شخص مسافر باید در هنگام حرکت اعتدال هوا را در نظر داشته باشد وقتى در هواى گرم ناچار بمسافرت شد شکم خود را از طعام پر نکند و نیز با شکم خالى حرکت نکند اعتدال در شکم را رعایت کند در هواى گرم غذاى سرد و مرطوب بخورد از گوشت تازه و هلام‏[5] و سرکه و روغن زیتون و آب غوره و نظیر آنها استفاده کند.

باید دانست که در هواى بسیار گرم راه نوردى براى بدنهاى لاغر خصوص هنگامى که شکمشان از طعام خالى باشد مضر است ولى در بدنهاى فربه سودمند.

اما صلاح حال مسافر و حفظ او از بیشتر آزارها باینست که از آب هیچ منزلى که در آن نزول میکند ننوشد مگر اینکه قبلا آن را با آب سابق ممزوج کرده باشد، با آبى که خالص و مخصوص همان منزل باشد و با آبهاى دیگر اختلاط نیافته باشد.

لازمست اینکه مسافر از وطن خود از جایى که در آن رشد و تربیت یافته مقدارى خاک بردارد و در هر منزلى که وارد مى‏شود کمى از آن خاک را با آب مشروب خود بیامیزد و خوب آن را درهم زده محلول را بکنارى بگذارد تا گل آب کاملا رسوب کند و آب صاف شود.

طب الرضا (طب و بهداشت از امام رضا علیه السلام)، ص: 76

بهترین آبهاى نوشیدنى‏

بهترین آبها براى نوشیدن شخص اعم از اینکه در وطن اقامت کند یا مسافر باشد آبى است که چشمه آن از سمت مشرق و سبک و روشن باشد.

گرامى‏ترین آبها علاوه بر صفات فوق آنست که محل پیدایش و خروج آن نیز از طرف طلوع خورشید باشد در تابستان یعنى از سمت مطلع تابستانى.

سالمترین و بهترین آنها آبى است که با داشتن صفات مزبور از محل خود بجوشد و مجراى آن شکاف تپه‏ها و کوههاى خاکى باشد.

آب با وصف مذکور در زمستان سرد و در تابستان ملین طبع است و براى اشخاص محروى بسیار نافعست.

اما آب شور و آبهاى سنگین موجب یبوست معده مى‏شود.

آب برف و آب یخ براى غالب مزاجها مضر و خطرناک است.

آب باران سبک و گوارا و صاف است و براى کلیه‏ى اجسام نافع است در صورتى که زیاد نماند و در مخزن خود زمانى دراز حبس نشود.

اما آب چاه شیرین و صاف است و سودمند میباشد بشرطى که همیشه جریان داشته باشد و در زمین محبوس نشود.

اما آب دره‏ها و گودیها گرم و غلیظاند خصوص در تابستان‏

طب الرضا (طب و بهداشت از امام رضا علیه السلام)، ص: 77

چون راکد است و آفتاب دائما بر آن میتابد و گاهى خوردن چنین آبى باعث غلبه و تحریک صفراء مى‏شود.

تا اینجا بقدر کافى براى اهل عمل دستوراتى را که در حفظ سلامتى و علاج بیماریها لازم بود بیان کردم اکنون مقدارى در مورد عمل مقاربت صحبت میکنیم.[6]